La Hán (Siraitia grosvenorii)

Với công dụng hiệu quả trong hỗ trợ điều trị nóng trong, ho lao, viêm họng…, La hán được rất nhiều người sử dụng mỗi ngày. Vì vậy, Thuốc Gia Đình  xin gửi đến quý bạn đọc thông tin về đặc điểm, công dụng và các bài thuốc của La hán.

1 Giới thiệu về cây La hán

La hán còn có tên gọi khác là Mộc miết, Giải Khổ Qua, có tên khoa học là Siraitia grosvenorii (Swingle) C. Jeffrey, thuộc họ Bầu bí (Cucurbitaceae).

1.1 Đặc điểm thực vật

La hán là một loại dây leo có màu vàng nâu và các vảy tuyến màu đen. Rễ phình to, hình thoi hoặc hình cầu; thân và cành hơi cứng cáp. Cuống lá dài 3–10cm; và các phiến lá hình trứng hay hình trái tim, 12–23 × 5–17 cm, có màng, đỉnh nhọn hoặc nhọn dài, hình bán nguyệt hình xoang hoặc hình trứng rộng. 

Hoa đực là cụm hoa hình chùm, có 6−10 hoa; cuống dài 7–13 cm; cuống mảnh, 5–15 mm; đài hoa hình chuông rộng, 4–5 × 8 mm, thường có 3 màng vảy; phân đoạn hình tam giác, 4,5 × 3 mm, 3 gân, đầu nhọn; tràng hoa màu vàng; các đốt thuôn dài, 10–15 × 7–8 mm, 5 gân, đỉnh nhọn; bao phấn 3mm. Hoa cái mọc đơn độc hoặc 2–5 trên một cuống dài 6–8 mm; đài hoa và tràng hoa như ở hoa đực nhưng lớn hơn một chút. Nhị lép 2–2,5mm; bầu nhụy thuôn dài, 10–12 × 5-6 mm, dày đặc màu vàng nâu mượt, gốc tròn tù; nhụy 3, to ra, dài 1,5 mm. Quả hình cầu hoặc hình thuôn dài, 6–11 × 4–8 cm, dày đặc màu vàng nâu mượt và có vảy tuyến màu đen, cuối cùng nhẵn. Hạt nhiều, màu vàng nhạt, hình trứng rộng, dẹt, 15–18 × 10–12 mm, gốc tròn tù, có 2 lớp cánh, cánh hình sin.

Tuổi thọ cây La hán quả: Cây sống lâu năm, có tuổi thọ tương đối dài.

1.2 Thu hái và chế biến

Bộ phận dùng: Quả. Sau khi thu hái được phơi khô, thường gọi là La hán quả.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây có nguồn gốc từ Trung Quốc, hiện được nhập trồng ở nhiều nơi trên nước ta.

2 Thành phần hóa học

2.1 Triterpenoid

Cucurbitane glycoside là thành phần hoạt tính của quả La hán. Mogrosides IV, V, và VI đã được phân lập thành công từ quả La hán. Đồng thời, hơn 30 hợp chất tương tự đã thu được từ trái cây và những hợp chất này có cấu trúc mogrolaglycone, với số lượng Glucose khác nhau đơn vị trực thuộc.

2.2 Flavonoid

Bảy Flavonoid đã được phân lập từ hoa của La hán, đó là kaempferol, kaempferol 7-O-L-rhamnopyranoside, kaempferol 3-O-L-rhamnopyranoside-7-O-[β-D-glucose-(1-2)-α-L-rhamnoside], 3-O-L-rhamnopyranoside và 3-O-D-glucopyranoside. Kaempferol 3,7-di-O-L-rhamnopyranoside (kaempferitrin) và quercetin-3-O-D-glucopyranoside-7-O-L-rhamnopyranoside được phân lập từ lá của La hán.

2.3 Các hợp chất khác

Các loại hợp chất khác cũng đã được xác định từ La hán , chẳng hạn như magnolol, axit vanillic, axit p-hydroxybenzylic, 1-acetyl-β-carboline, cyclo-(leu-pro), cyclo-(ala-pro), aloe emodin, aloe-emodin axetat, 5,8-epidioxy-24(R)-metylcholesta-6,22-dien-3β-ol, β-sitosterol, daucosterol, axit succinic, naxit-hexadecanoic, axit 12-metyltetradecanoic, 5-hydroxymetylfurfural, 5,5′-oxydimethylenebis(2-furfural), axit 5-(hydroxymetyl)-furoic, và 5-hydroxymaltol.

== >> Mời bạn đọc tham khảo vị thuốc cùng công dụng: Hạnh nhân – Loại hạt giàu dinh dưỡng và có nhiều lợi ích cho sức khỏe

3 Tác dụng – Công dụng của La hán

3.1 Tác dụng dược lý

3.1.1 Chống oxy hóa

Chiết xuất La hán ngăn chặn việc tạo ra anion superoxide và ức chế giải phóng histamine từ tế bào mast và hành vi gãi mũi do histamine gây ra ở chuột. Chiết xuất thô của La hán có khả năng nhặt rác cao và tác dụng chống oxy hóa gần giống như tác dụng của axit ascorbic. Mogroside giúp loại bỏ hiệu quả các gốc tự do, giảm tỷ lệ tan máu của Fe2+ và làm giảm tổn thương oxy hóa do hydro peroxide gây ra cho các mô gan. Các gốc hydroxyl và gốc anion superoxide tham gia khử các gốc tự do; với nồng độ chiết xuất mogroside ngày càng tăng, tác dụng nhặt rác tăng dần, do đó thể hiện mối quan hệ giữa liều lượng và tác dụng.

3.1.2 Hạ đường huyết

Mogroside là thành phần hoạt chất chính chịu trách nhiệm về tác dụng hạ đường huyết của La hán. Chiết xuất của La hán làm giảm bớt tổn thương do alloxan gây ra và sửa chữa các tế bào β để giảm bớt các triệu chứng ở chuột mắc bệnh tiểu đường. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng La hán  và chất chiết xuất không ảnh hưởng đến lượng đường trong máu và khả năng dung nạp glucose ở chuột bình thường; tuy nhiên, tác dụng hạ đường huyết đáng kể đã được quan sát thấy ở những con chuột mắc bệnh tiểu đường do alloxan gây ra. Ngoài ra, các hoạt chất của La hán chịu trách nhiệm về tác dụng hạ đường huyết bao gồm flavonoid và polysacarit. Hiện nay, cơ chế hạ đường huyết chính của La hán liên quan đến việc sửa chữa tổn thương tuyến tụy, thúc đẩy tiết Insulin, loại bỏ các gốc tự do và chống peroxy hóa lipid, đồng thời ức chế hoạt động của α-glucosidase trong ruột.

3.1.3 Điều hòa miễn dịch

La hán polysacarit (SGP) làm tăng đáng kể trọng lượng của tuyến ức, lá lách và các cơ quan miễn dịch khác của chuột; phần trăm tế bào thực bào; mức độ hemolysin huyết thanh; tốc độ biến đổi của tế bào lympho; và chức năng của hệ thống miễn dịch. Ảnh hưởng của SGP đối với chức năng miễn dịch của chuột bị ức chế miễn dịch đã được nghiên cứu bằng cách kiểm tra mức độ globulin miễn dịch (Ig)G, IgM, Interleukin (IL)-2, IL-4, IL-6 và yếu tố hoại tử khối u (TNF)-. Kết quả chỉ ra rằng SGP cải thiện đáng kể chức năng miễn dịch của chuột bị suy giảm miễn dịch.

3.1.4 Chống ho, giảm đờm

La hán ở các môi trường sống khác nhau có tác dụng chống ho khác nhau, và thời kỳ sinh trưởng của quả cũng như các thông số kỹ thuật thương mại đã ảnh hưởng đến tác dụng chống ho của La hán. Nghiên cứu đã chỉ ra tác dụng giảm đờm của chiết xuất La hán bằng cách tăng bài tiết phenol đỏ từ khí quản chuột, cũng như bài tiết đờm từ khí quản chuột.  Kết quả chỉ ra rằng hiệu quả long đờm của La hán được đóng góp bởi tác động kết hợp của nhiều thành phần hơn là một thành phần. Và trong số đó, oxomogroside V có tác dụng giảm đờm và mức độ đóng góp cao.

3.1.5 Bảo vệ gan

Mogroside không ảnh hưởng đến hoạt động của enzyme ở gan bình thường nhưng làm giảm nồng độ alanine aminotransferase (ALT), aspartate transaminase (AST) và malondialdehyd (MDA) trong huyết thanh. Hoạt động của SOD đã giảm đáng kể trong mô gan, chứng tỏ rằng mogroside có tác dụng bảo vệ ở những con chuột bị tổn thương gan cấp tính.

3.1.6 Kháng khuẩn

Chất chiết xuất từ ​​lá, quả và thân của La hán có tác dụng ức chế mạnh đối với Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli và Streptococcus mutans. Các nhà khoa học đã nghiên cứu tác dụng kháng khuẩn của chiết xuất Ethanol La hán đối với P.aeruginosa, Staphylococcus aureus và Candida albicans. Người ta phát hiện ra rằng chiết xuất ethanol của lá và thân của La hán có hoạt tính kháng khuẩn, với giá trị ức chế P.aeruginosa là 70,2% và 50% hoặc ít hơn đối với S.aureus và C.albicans.

Bên cạnh các tác dụng dược lý đã đề cập ở trên, La hán còn có các hoạt động khác, chẳng hạn như tác dụng chống ung thư và chống mệt mỏi. 

== >> Mời bạn xem thêm dược liệu: Cây Dưa chuột – Trái cây thơm mát, đẹp da, giảm cân, tốt cho sức khỏe

3.2 Công dụng theo y học cổ truyền

La hán quả có tính mát, vị ngọt, không độc, quy vào kinh phế, tỳ, có tác dụng thanh nhiệt giải độc, lương huyết, nhuận tràng, trừ đàm, chỉ ho.

Uống nước quả La hán hàng ngày có tốt không? Trong đông y, La hán quả được dùng trong trị táo bón, nóng trong, bí tiện, ho gà, ho đờm, viêm khí phế quản, viêm họng, dị ứng, lao phổi.

4 Cách sử dụng La hán quả trong trị bệnh

4.1 Trị viêm phế quản, viêm khí quản, cảm mạo, ho nhiều đờm

Nguyên liệu: 1 quả La hán, 10g hạnh nhân.

Cách làm: La hán quả tán nhỏ, sau đó cho cả hai vào ấm sắc kỹ với 1 lít nước, chia làm 3-4 lần uống trong ngày.

4.2 Trị ho gà, dị ứng

Nguyên liệu: La hán quả, hồng khô mỗi loại 1 quả.

Cách làm: Tán hoặc thái nhỏ, sắc với 500ml nước tới khi còn 250ml, chia làm 2 lần uống trong ngày.

4.3 Trị bệnh lao phổi, viêm họng (có biểu hiện khô họng, ho khan, ít hoặc không có đờm)

Nguyên liệu: 1 quả La hán, 10g Xuyên Bối Mẫu, một thìa đường mía.

Cách làm: Tán nhỏ La hán rồi cho tất cả nguyên liệu vào ấm sắc kỹ, chia 2 lần uống trong ngày.

4.4 Trị viêm họng, khàn tiếng, mất tiếng, nóng trong người, táo bón

Dùng 1 quả La hán tán nhỏ, hãm với nước sôi uống như trà hoặc sắc với nước chia vài lần uống trong ngày.

4.5 Cách nấu La hán quả giúp cải thiện các triệu chứng bệnh lao

Nguyên liệu: 50g quả La hán (khoảng 3 quả), 100g thịt lợn băm.

Cách làm: La hán tách vỏ, lấy phần thịt quả để xào cùng với thịt băm, thêm 1 bát nước đun thành canh, nêm nếm gia vị vừa miệng, ăn cùng cơm như thức ăn chính.

4.6 Thay thế đường trong các trường hợp bị tiểu đường

Dùng 2-3 quả La hán, tán nhỏ, nấu lấy nước đặc, khi dùng lấy một lượng vừa đủ nước này thêm vào món ăn thay cho đường mía.

4.7 Trà La hán thanh nhiệt, giải độc, làm đẹp

Dùng 2 quả La hán, có thể thêm chục hoa Cúc bất tử khô, rửa sạch để loại bỏ phần lông nhung bên ngoài quả La hán, tán nhỏ, hãm cả hai nguyên liệu với 1,5 lít nước sôi, ủ trong 20 phút rồi uống nóng hoặc bỏ tủ lạnh uống dần.

5 Lưu ý khi sử dụng

5.1 Tác hại của La hán quả

La hán quả không có độc, tuy nhiên không nên lạm dụng vì có thể làm tăng tác dụng phụ, bao gồm không dùng liên tục kéo dài với liều cao, không uống nước La hán để qua đêm. Ngoài ra, người bị lạnh bụng, huyết áp thấp… cũng không nên dùng La hán quả.

5.2 La hán quả kỵ gì? 

Trong quá trình sử dụng nên tham khảo ý kiến của bác sĩ. Kiêng kỵ: Người có tạng hàn (hư hàn, dương hư) không dùng La hán quả, có thể dẫn đến sợ lạnh, phân loãng, da tái nhợt…

6 Tài liệu tham khảo

Tác giả Xue Gong và cộng sự (Ngày đăng 22 tháng 11 năm 2019). The Fruits of Siraitia grosvenorii: A Review of a Chinese Food-Medicine, NCBI. Truy cập ngày 24 tháng 3 năm 2023.