Hương Duyên (Thanh Yên – Citrus medica L.)
Hương Duyên là quả chín đã sấy khô của Cây Thanh Yên, có nhiều công dụng trong y học cổ truyền như hóa đờm, chống nôn, trợ tiêu hóa….Trong bài viết này, Thuốc Gia Đình xin gửi đến bạn đọc những thông tin về Cây Thanh Yên cũng như dược liệu Hương Duyên.
1 Thanh Yên là quả gì? Quả Thanh Yên tiếng Anh là gì?
Quả Thanh Yên là quả của Cây Thanh Yên hay Chanh Yên có danh pháp khoa học là Citrus medica L., thuộc họ Cam – Rutaceae.
Trong tiếng Anh, quả Thanh Yên còn có tên gọi là Citron.
Quả Thanh Yên khi chín sấy hay phơi khô là dược liệu Hương Duyên trong Đông y.
“Đầu năm ăn quả thanh yên” là một câu trong ca dao dân gian, biểu đạt tình yêu lứa đôi, nhấn mạnh tầm quan trọng của tình yêu, đồng lòng vượt qua khó khăn.
2 Thông tin về Cây Thanh Yên
Mô tả khoa học đầu tiên về cây thanh yên trong văn học phương Tây là của nhà triết học Hy Lạp Theophrastus, ‘cha đẻ của thực vật học’, vào thế kỷ thứ ba trước Công nguyên.
2.1 Mô tả thực vật
Cây Thanh Yên là một loại cây nhỏ, thường xanh, có gai chiều cao trung bình từ 2,5 – 5m.
Lá nhỏ, mọc so le, có hình bầu dục, có răng cưa ở mép lá, dài 6 -11 cm.
Hoa đơn tính, có cả hoa đực và cái trên cùng một cây, hoa mọc thành chùm 2 – 3 hoa, đôi khi mọc đơn độc, hoa có màu trắng pha tím đỏ và có mùi thơm dễ chịu.
Quả Thanh Yên to, núm quả lõm, thơm, vỏ dày, cùi xốp màu trắng, ruột nhỏ, múi bé, khi chưa chín vỏ màu xanh, khi chín vỏ có màu vàng tươi.
2.2 Phân bố
Nguồn gốc: Cây có thể có nguồn gốc từ miền bắc Ấn Độ. Ngày nay cây trở nên phổ biến và được ưa chuộng ở châu Âu.
Ở Việt Nam Thanh Yên được trồng ở rải rác ở các địa phương phía bắc như Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Bắc Giang, Phú Thọ, Hà Tây, Hòa Bình, Vĩnh Phúc…
2.3 Bộ phận sử dụng
Ngoài quả Thanh Yên đã chín, sau khi thu hái đem cắt lát rồi phơi hay sấy nhẹ đến khô là dược liệu Hương Duyên, rễ và lá cây cũng được sử dụng, thu hái quanh năm dùng tươi hay khô.
3 Thành phần hóa học
Các loài Citrus là nguồn giàu Carbohydrate, Vitamin đặc biệt là Vitamin C, chất xơ và chất Phytochemical, chủ yếu bao gồm Limonoids, Flavonoids, Terpenes, và Carotenoids.
Tinh dầu của chúng bao gồm một số hợp chất có hoạt tính sinh học chủ yếu thuộc nhóm Monoterpen và Sesquiterpen.
Một Polysacarit mới có tên K-CMLP đã được phân lập và tinh chế từ cây Thanh Yên.
4 Công dụng
4.1 Theo y học cổ truyền
Trong Đông y ghi chép Thanh Yên có vị đắng, chua, cay, tính ôn, quy kinh, phế, tỳ can. Có tác dụng bài hơi, thư uất, chống nôn, trợ tiêu hóa, lý khí, hóa đờm.
Ở Ấn Độ, rễ cây Thanh yên được dùng để trị giun, táo bón, nôn mửa và sỏi niệu đạo.
4.2 Theo các nghiên cứu hiện đại
Các hợp chất có trong quả Thanh Yên đã chứng minh một số đặc tính tăng cường sức khỏe như đặc tính kháng khuẩn, chống oxy hóa, chống viêm và chống ung thư.
Tinh dầu thu được chủ yếu từ vỏ, ngoài ra còn từ lá và hoa, và được sử dụng rộng rãi làm thành phần hương liệu trong thực phẩm, mỹ phẩm và dược phẩm.
Hỗ trợ điều trị đái tháo đường: Thành phần Monoterpen và Sesquiterpenes trong vỏ quả Thanh Yên giúp chống oxy hóa, ức chế sự tiến triển của một số bệnh mạn tính như tiểu đường. Ngoài ra quả Thanh yên có tác dụng tăng tiết Insulin và giảm béo, có lợi cho bệnh nhân đái tháo đường type 2.
Tăng cường hệ miễn dịch: Do có chứa nhiều vitamin C, giúp chống nhiễm trùng, kích thích hệ miễn dịch.
Ngoài ra, các thành phần trong Thanh Yên đã được nghiên cứu tác dụng điều trị tăng huyết áp, chữa ho có đờm, đau tức ngực, táo bón….
5 Bài thuốc kinh nghiệm
5.1 Thanh yên mật ong
Có thể đem Thanh Yên, cho vào hũ ngâm ngập với Mật Ong, khi dùng pha với nước uống.
Tác dụng của trà Thanh Yên mật ong: Dùng giải khát, bổ sung vitamin C, tăng cường miễn dịch cho cơ thể.
5.2 Mứt Thanh Yên
Dùng 2 kg Thanh yên chín, 3 kg đường, 2 lít nước, 2 quả chanh. Thanh yên đem cắt và ngâm với đường trong khoảng 1 ngày. Hầm trong khoảng 1 – 2 giờ cho cạn nước, sau đó cho thêm đường và nước cốt chanh sên thành mứt Thanh Yên. Mứt Thanh Yên có tác dụng trị đau họng.
6 Tài liệu tham khảo
- Tác giả: Chuyên gia Đại học Oxford. Citrus medica L. (Rutaceae), Oxford Plants 400. Truy cập ngày 29 tháng 07 năm 2023.
- Tác giả: Rosa Tundis và cộng sự (Ngày đăng: Ngày 21 tháng 02 năm 2023). Health-Promoting Properties and Potential Application in the Food Industry of Citrus medica L. and Citrus × clementina Hort. Ex Tan. Essential Oils and Their Main Constituents, Pubmed. Truy cập ngày 29 tháng 07 năm 2023.
- Tác giả: Bi Luo và cộng sự (Ngày đăng: Ngày 09 tháng 06 năm 2022). Structural Characterization and Anti-inflammatory Activity of a Galactorhamnan Polysaccharide From Citrus medica L. var. sarcodactylis, Pubmed. Truy cập ngày 29 tháng 07 năm 2023.