Hồng Xiêm (Manilkara zapota L.)

Hồng xiêm được sử dụng rộng rãi bởi công dụng bổ mát, giải khát, nhuận tràng. Vậy, loại quả này có tác dụng gì? Và sử dụng Hồng xiêm thế nào mang lại hiệu quả tối ưu nhất? Mời quý bạn đọc tìm hiểu trong bài viết sau đây. 

1 Giới thiệu về cây Hồng xiêm

Hồng xiêm còn có tên gọi khác là Xa pô chê, mọc ở trên mọi loại đất, thích hợp nhất là đất giàu mùn, đất sét pha cát thoát nước. 

Tên khoa học của Hồng xiêm là Manilkara zapota L., thuộc họ Hồng xiêm (Sapotaceae).

1.1 Đặc điểm thực vật

Hồng xiêm là cây gỗ lớn, có nhiều nhánh mọc chéo, có mủ Nhựa trắng, vỏ thân màu xám nâu, có các lỗ bì tròn. Lá mọc gần nhau ở chót nhánh, không lông, nhiều gân bên nhỏ, cách nhau khoảng 4-6mm.

Hoa mọc đơn độc, có cuống dài 1-2cm, có lông màu nâu; có 3 lá đài có lông nâu, 3 lá hoa nhỏ và 6 cánh hoa phụ to, có 6 nhị. Quả mọng, thịt có cát, màu socola ngả nâu. Có 3-5 hạt dạng dẹt, vỏ hạt dày bóng, màu đen, có gai nhọn ở viền, viền đôi khi màu trắng.

1.2 Thu hái và chế biến

Bộ phận dùng: Vỏ, hạt và quả xanh.

Quả xanh được thu hái lúc còn xanh, vỏ và hạt được thu hái khi quả chín, lấy phần thịt để ăn, còn lại làm thuốc.

1.3 Đặc điểm phân bố

Cây có nguồn gốc ở châu Mỹ, được trồng ở nhiều nơi trên khắp cả nước cũng như các quốc gia nhiệt đới khác.

2 Thành phần hóa học

2.1 Thành phần trong lá

Phân tích sắc ký khí–lỏng (GLC) cho thấy sự có mặt của hydrocacbon ntriacontan (49,50%) và n-octacosan (23,83%) và hai sterol, b-sitosterol ( 3,40%) và stigmasterol (2,61%). Phân tích GLC của metyl este của axit béo cho thấy tỷ lệ axit béo bão hòa cao (59,95%), tiếp theo là axit béo không bão hòa (32,09%) và axit béo không bão hòa đa (17,82%). Axit oleic (13,95%), axit linoleidic (10,18%) và axit linoleic (5,96%) là những thành phần chính trong metyl este của axit béo. Trong cùng một nghiên cứu, các tác giả đã phân lập và mô tả lupeol-3-acetate, axit oleanolic, apigenin-7 O-aL-rhamnoside, myricetin-3-O-a-L-rhamnoside và axit caffeic từ dịch chiết lá. Các thành phần thực vật khác như alkaloid, flavonoid, tanin, phlobatannin, triterpen, Saponin và glycoside tim đã được phát hiện trong sàng lọc hóa chất thực vật trong lá. Nghiên cứu tương tự cũng cho thấy sự hiện diện của hàm lượng phenolic tổng số (194,06 ± 1,21 mg/g) và hàm lượng Flavonoid tổng số (35,55 ± 0,21 mg/g) cao, đặc biệt là trong chiết xuất metanol của lá. Một sàng lọc sắc ký lớp mỏng (TLC) được tiến hành trên chiết xuất ethyl axetat của lá cho thấy sự hiện diện của flavonoid và glycoside. Ngoài ra, các hợp chất steroid, alkaloid và phenolic đã được phát hiện từ phân tích hóa học thực vật trên ether dầu khí và chiết xuất lá etanol. Gần đây, erythrodiol đã được phân lập và đặc trưng từ lá.

2.2 Quả

Việc kiểm tra hóa chất thực vật của quả Hồng xiêm cho thấy sự hiện diện của glycoside cyanogen, hợp chất phenolic cũng như terpenoid. Một polysacarit hòa tan trong nước được phân lập từ chiết xuất nước nóng của quả chưa chín đã được tìm thấy bao gồm 3-O-acyl-L-rhamnose, L-arabinose, 3-O-acetyl-D-methyl galacturonat. Nghiên cứu đã phân lập được methyl 4-Ogalloylchlorogenate, axit 4-O-galloylchlorogenic, methyl chlorogenate, dihydromyricetin, quercitrin, myricitrin, (+)- catechin, ( )-epicatechin, (+)-gallocatechin và axit gallic thông qua hướng dẫn hoạt động phân đoạn chiết xuất metanol từ quả. Hơn nữa, các nhà khoa học phát hiện ra rằng, khi bảo quản trái cây, nồng độ của polyphenolic với các khối cơ bản của gallocatechin hoặc catechin hoặc cả hai đều giảm xuống. Trái cây đã được phân tích thành phần protein và axit amin và kết quả cho thấy trái cây có hàm lượng axit aspartic và glutamic cao.

==>> Mời bạn đọc tham khảo về dược liệu cùng công dụng: Bưởi – Một loại quả thơm ngon cũng là một vị thuốc quý

2.3 Vỏ thân

Phân tích hóa học định tính của chiết xuất vỏ cây cho thấy sự hiện diện của saponin, gôm, đường khử, tanin, flavonoid, hợp chất phenolic, alkaloid, steroid, axit amin, protein, anthraquinone glycoside và đường deoxy. Terpenoid (isoprenoid) là loại hóa chất lớn nhất và đa dạng nhất trong số nhiều hợp chất do thực vật tạo ra, và nó cũng được phát hiện trong vỏ cây.

2.4 Hạt

Một sàng lọc hóa học sơ bộ của các chiết xuất dung môi khác nhau của hạt cho thấy sự hiện diện của các alkaloid, flavonoid, saponin, tanin và các hợp chất phenolic. Carbohydrate, protein, chất béo và dầu đã được phát hiện trong chiết xuất hạt từ một nghiên cứu khác. Ngoài ra cũng đã phân lập D-quercitol, saccharose từ hạt.

3 Tác dụng – Công dụng của Hồng xiêm

3.1 Tác dụng dược lý

3.1.1 Hạ đường huyết

Các chất chiết xuất từ cồn và nước được thử nghiệm cho thấy mức đường huyết của nhóm người mẫu giảm đáng kể so với metformin; tuy nhiên, những chiết xuất này cho thấy không có sự thay đổi đáng kể về mức đường huyết của những con chuột bình thường (nhóm đối chứng). Do đó, cơ chế hoạt động hạ đường huyết của chúng có thể tương tự như cơ chế của biguanide, ví dụ: Metformin, nó là một hợp chất hạ đường huyết không ảnh hưởng đến mức đường huyết ở trạng thái bình thường.

3.1.2 Giảm cholesterol

Nhóm được điều trị bằng chất chiết xuất từ cồn và nước của lá cho thấy mức cholesterol giảm rõ rệt gần bằng mức của Atorvastatin. Liên quan đến nhóm đối chứng, chiết xuất nước cho thấy mức cholesterol giảm đáng kể, trong khi chiết xuất cồn không có thay đổi đáng kể.

3.1.3 Chống oxy hóa

Dịch chiết bằng metanol của lá cho thấy hoạt tính chống oxy hóa, trong khi chiết xuất acetone thể hiện hoạt tính cao được cho là do hàm lượng phenol của nó. Dịch chiết nước của lá cho thấy sự cải thiện đáng kể nồng độ chống oxy hóa.

3.1.4 Chống khối u

Dihydrokaempferol cũng thể hiện khả năng gây độc tế bào mạnh trong dòng tế bào ung thư biểu mô vú (BT474), dòng tế bào ung thư biểu mô phế quản phổi (Chago-K1), dòng tế bào ung thư biểu mô gan (HepG2), dòng tế bào ung thư biểu mô dạ dày (KATO) -III), và dòng tế bào ung thư biểu mô ruột kết (SW620).

3.1.5 Vai trò của các hợp chất

Các hoạt động sinh học quan sát được của dịch chiết cồn và nước của lá Hồng xiêm có thể chủ yếu là do hàm lượng phenolic của chúng (apigenin7-O-α-l-rhamnoside, myricetin-3-O-α-l- rhamnoside và axit caffeic). Điều này phù hợp với dữ liệu đã công bố tiết lộ rằng các hợp chất phenolic cho thấy các hoạt động chống oxy hóa, chống đái tháo đường và hạ đường huyết đầy hứa hẹn.

Các thành phần thực vật khác cũng có thể tham gia vào các hoạt động sinh học quan sát được, sterol và triterpen được báo cáo là có tác dụng hạ đường huyết. Do đó, sterol (β-sitosterol và stigmasterol) được xác định trong chất không xà phòng hóa và triterpen (lupeol-3-acetate và axit oleanolic) được phân lập từ phần ete dầu mỏ có thể tham gia vào phản ứng quan sát được.

Ngoài ra, axit béo không bão hòa được báo cáo là có hoạt tính hạ đường huyết. Do đó, axit oleic, axit linoleidic và axit linoleic, đại diện cho các axit béo chính được xác định trong chất béo của lá, cũng có thể là do tác dụng hạ đường huyết của chiết xuất cồn.

==>> Xem thêm về Bơ tại đây: Bơ – Loại quả bổ dưỡng và các lợi ích cho sức khỏe

3.2 Công dụng theo y học cổ truyền

Ăn nhiều Hồng xiêm có tốt không? Quả Hồng xiêm có tính mát, vị ngọt, có tác dụng bổ mát, sinh tân dịch, giải khát, nhuận tràng. Vỏ cây bổ và hạ nhiệt, chứa chất tan trong nước dùng để trị lao. Hạt lợi tiểu, dầu hạt cũng có tác dụng lợi tiểu, hạ nhiệt.

Trong đông y, quả Hồng xiêm được dùng trong trị táo bón. Vỏ cây và quả xanh dùng để trị tiêu chảy, tả, sốt rét; quả xanh giải độc sau khi uống thuốc xổ mạnh. Hạt dùng làm thuốc lợi tiểu, hạ sốt. Liều cao gây độc, bí đái.

3.3 Dùng làm cây cảnh 

Bên cạnh những công dụng tuyệt vời trong y học mà cây Hồng xiêm mang lại, nó cũng được dùng để làm cây cảnh, bonsai, mang lại giá trị cao về mặt kinh tế.

4 Các bài thuốc từ cây Hồng xiêm

4.1 Trị tiêu chảy

Nguyên liệu: 15-20g Hồng xiêm xanh.

Cách làm: Rửa sạch, đun với 200ml nước trên lửa nhỏ tới khi còn 100ml; lọc lấy nước uống mỗi ngày 2 lần sau ăn, dùng trong 3-5 ngày.

Hoặc: 6-10g vỏ thân Hồng xiêm xanh.

Cách làm: Rửa sạch, đun với 250ml nước tới khi còn 100ml, chia 2 lần uống trong ngày.

4.2 Trị táo bón, biếng ăn

Nguyên liệu: 20g lá Hồng xiêm, 10g vỏ Quýt, 5g Thủy xương bồ.

Cách làm: Sắc với 400ml nước tới khi còn 150ml, chia làm 2 lần uống mỗi ngày.

Hoặc ăn 3-5 quả hồng xiêm chín. Nên ăn hồng xiêm vào lúc nào? Thời điểm thích hợp nhất để ăn hồng xiêm là trước bữa ăn chính khoảng 2 tiếng.

4.3 Lợi tiểu, hạ sốt

Nguyên liệu: Hạt Hồng xiêm 5g, lá Tre 100g.

Cách làm: Đun với 450ml nước tới khi còn 150ml, lấy nước uống chia 2 lần trong ngày. 

5 Tác hại của quả hồng xiêm

Ai không nên ăn hồng xiêm? Người mắc các bệnh lý về dạ dày như loét không nên ăn nhiều Hồng xiêm vì quả chứa nhiều nhựa gây đau thượng vị. Bệnh nhân tiểu đường cũng nên hạn chế vì trong quả chín có lượng đường cao.

6 Tài liệu tham khảo

1. Tác giả Yong Ka Yee, Mohamed Saleem Abdul Shukkoor (Đăng vào năm 2020). Manilkara Zapota: A phytochemical and pharmacological review, ScienceDirect. Truy cập ngày 8 tháng 3 năm 2023. 

2. Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1 (Xuất bản năm 2021). Hồng xiêm trang 1154-1155, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 8 tháng 3 năm 2023.