Đảng Sâm (Ngân Đằng – Codonopsis javanica)
Đảng sâm được biết đến khá phổ biến với công dụng điều trị suy nhược cơ thể, kém ăn, mệt mỏi, thiếu máu, cũng như trong các trường hợp sa tử cung, rong huyết, vàng da và viêm thận. Trong bài viết này, Thuốc Gia Đình xin gửi đến bạn đọc những thông tin chi tiết về Đảng sâm.
1 Giới thiệu về Đảng sâm
Đảng Sâm hay còn được gọi là Ngân đằng, Sâm leo, Cây đùi gà, tên khoa học là Codonopsis javanica (Blume) Hook.f. & Thomson, Campanulaceae (họ Hoa chuông).
Vị thuốc Đảng sâm Việt Nam có tên khoa học theo Dược điển Việt Nam 5 là Radix Codonopsis javanicae.
Giải mã tên khoa học của chi Codonopsis Wall.:Tên khoa học của Đảng sâm là Codonopsis, thuộc họ Hoa chuông (Campanulaceae). Tên chi này xuất phát từ tiếng Hy Lạp, với hai phần cấu tạo là “Codon” và “Opsis.” “Codon” có nghĩa là “chuông,” ám chỉ hình dáng hoa thường giống chiếc chuông nhỏ; còn “Opsis” có nghĩa là “hình dạng” hoặc “giống như.” Khi kết hợp, Codonopsis mang nghĩa là “giống chuông,” mô tả đặc trưng hoa của các loài cây trong chi này, bao gồm Đảng sâm Việt Nam (Codonopsis javanica).
1.1 Đặc điểm thực vật
Cây thảo sống nhiều năm, có thân leo dài khoảng 2-3m và phân nhánh nhiều. Rễ phình thành củ hình trụ dài, màu vàng nhạt và phía dưới phân nhánh. Thân và củ đều có mủ trắng. Lá đơn thường mọc đối, hình bầu dục, dài khoảng 3-6cm và rộng 2,5-4,5cm. Lá mềm, mỏng, có màu xanh lá mạ và mặt dưới có lông nhung trắng. Mép lá có răng cưa tù và cuống lá dài khoảng 3,5-7cm. Hoa có hình chuông, thường mọc đơn độc ở nách lá và đài hoa có 5 thùy, gốc hơi dính và tràng hoa màu xanh lá mạ, đỉnh có 5 thùy. Quả nang có hình dạng 5 cạnh và khi chín có màu tím. Hạt của quả nang có hình tròn nhỏ và màu nâu.
1.2 Thu hái và chế biến
Bộ phận dùng: Rễ củ, cũng dùng tương tự như rễ Đảng sâm Trung Quốc, và lá của cây cũng có thể dùng để ăn. Người ta thường đi vào đồi cỏ để hái rễ củ để sử dụng hoặc thu hoạch rễ củ trong mùa thu đông, sau đó rửa sạch đất, cắt bỏ đầu rễ và các rễ con, sau đó phơi nắng nhẹ hoặc sấy ở nhiệt độ thấp cho khô hơi, lăn cho mềm, rồi lại phơi sấy nhẹ để thật khô. Khi sử dụng, rễ củ được thái miếng và tẩm nước Gừng để tăng thêm hương vị.
Mô tả dược liệu: Dược liệu có dạng hình trụ, có khi phân nhánh, đường kính từ 0,5 đến 2 cm, màu vàng nâu nhạt, trên bề mặt có những gạch dọc ngang, thịt trắng ngà và vị ngọt dịu.
Bào chế:
- Đảng sâm phiến: Loại bỏ tạp chất, thái lát, phơi khô.
- Đảng sâm chưng hay hấp: Dùng Đảng sâm phiến, rửa sạch, ủ mềm, hấp ở áp suất hơi nước là 0,5 kg/cm2 trong 30 phút hoặc chưng trong 2 giờ, lấy ra để nguội. Sau đó phơi hay sấy ở nhiệt độ 60 độ C – 70 độ C đến khi sờ vào thấy không còn dính tay là được.
1.3 Đặc điểm phân bố
Cây Đảng sâm rừng ở Việt Nam phân bố chủ yếu tại các tỉnh miền núi phía Bắc và Tây Nguyên bao gồm Lai Châu, Lào Cai, Sơn La, Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Nội (Ba Vì), Hòa Bình, Ninh Bình, Kon Tum, Gia Lai, Đăk Lăk, Lâm Đồng. Thời điểm ra hoa là vào tháng 10-11 và ra quả từ tháng 12-2. Loài cây này thường sinh trưởng ở những vùng trống ven rừng thứ sinh, cây bụi, và có thể mọc trong các khu vực xavan cỏ ở độ cao từ 900-2200 mét. Để sử dụng làm thuốc, người ta thường gieo trồng bằng hạt vào mùa xuân và sau 3 năm mới có thể thu hoạch. Cây cũng phát triển tại một số địa điểm khác như Ấn Độ, Mianma, Trung Quốc, Lào và Inđônêxia.
2 Thành phần hóa học
Rễ của cây Đảng sâm chứa tinh dầu, đường, chất béo và alkaloid (codotubulosin A và B).
Trong lá non có chứa nước 77,5%, protid 4,2%, glucid 13,1%, xơ 3,3%, caroten 3,6mg% và Vitamin C 85,5mg%. Dường như rễ của cây không chứa Saponin, nhưng lại có tinh dầu, glucosid scutellarin và một lượng nhỏ alkaloid.
3 Tác dụng – Công dụng của Đảng sâm
3.1 Tác dụng dược lý
Chiết xuất Đảng sâm được cho là có tác dụng ổn định nồng độ đường huyết trên chuột thí nghiệm. Ngoài ra, thành phần polysaccharid có khả năng bảo vệ tế bào thần kinh và kích thích hệ miễn dịch.
3.2 Đảng sâm có tác dụng gì?
Tính vị, tác dụng: Đảng sâm có vị ngọt, tính bình; quy kinh phế, tỳ, có tác dụng bổ tỳ, ích khí, sinh tân dịch, giải khát.
Công dụng: Đảng sâm được sử dụng để điều trị suy nhược cơ thể, kém ăn, mệt mỏi, thiếu máu, cũng như trong các trường hợp sa tử cung, băng huyết, rong huyết, vàng da, tăng bạch cầu, viêm thận và nước tiểu có albumin. Loài Đảng sâm (Bắc) được nhập từ Trung Quốc và được ghi trong Dược điển Việt Nam V là một loài khác cùng chi: Codonopsis pilosula (Franch.). Quả Đảng sâm có thể ăn được, rễ củ có thể ăn sống. Ngọn và lá non có thể dùng để xào hoặc nấu canh. Củ thường được sử dụng như Đảng sâm Trung Quốc để chữa cơ thể suy nhược, mệt mỏi, ăn không ngon, tiêu chảy, phế hư, khát nước, thiếu máu, vàng da, bệnh bạch huyết, viêm thượng thận, nước tiểu có Albumin, chân phù đau. Cũng có thể sử dụng để điều trị bệnh về dạ dày, ho, tiêu đờm và lợi tiểu. Liều dùng là từ 6-12g đến 20-40g và có thể dùng dưới dạng thuốc sắc, viên hoàn hoặc bột. Thường phối hợp với các vị thuốc bổ khác.
4 Bài thuốc từ cây Đảng sâm
4.1 Chữa suy thận, đau lưng mỏi gối, tiểu đái khó khăn
Đảng sâm 20g, Tắc kè 5g, Huyết Giác 1g, Trần Bì 1g, Tiểu hồi 0.5g, rượu 40 độ 250ml, đường tùy ý. Các loại thảo dược cắt nhỏ và ngâm trong rượu trong một tháng. Mỗi lần uống 30ml, uống 1-2 lần một ngày (theo Dược liệu Việt Nam).
4.2 Bồi bổ cơ thể
Chữa trị cho những người già hoặc bị ốm lâu suy yếu, hoặc phải làm việc quá sức, dễ bị đổ mồ hôi nhiều khi ngồi hoặc đứng lâu, cảm thấy mệt mỏi, tim đập không đều, thở yếu ngắn, mệt nhọc và không muốn nói chuyện, chỉ muốn nằm xuống, đau lưng mỏi gối, và tay chân rũ mỏi, hạn chế vận động, có thể sử dụng Đảng sâm 40g, Long nhãn, Đương Quy, Ngưu Tất, và Mạch Môn mỗi loại 12g sắc uống trong một tháng. Hoặc nếu bệnh nặng hơn, có thể thêm sâm tốt 4-8g để uống riêng (theo Lê Trần Đức).
4.3 Để điều trị ho nhiều đờm và nước tiểu có albumin
Sử dụng Đảng sâm 6-12g (tới 30g), nước 750ml, sắc còn lại 250ml, chia thành 2-3 lần uống trong ngày.
4.4 Chữa da vàng (hoặc viêm gan vàng da)
Sử dụng Đảng sâm 12g, Nhân Trần 30g, Hạ Khô Thảo 12g, và Mã Đề 12g, nước 600ml, sắc còn lại 200ml, chia thành 2-3 lần uống trong ngày.
5 Sự tích về Đảng sâm: Hành trình tìm thuốc của Trương Hữu Kỵ
Theo truyền thuyết, cây Đảng sâm được phát hiện qua hành trình tìm kiếm dược liệu đầy thử thách của chàng trai trẻ tên Trương Hữu Kỵ, một sinh viên ngành Dược liệu – Dược cổ truyền. Sau khi mẹ qua đời vì sử dụng nhầm thuốc giả, Hữu Kỵ quyết tâm tìm cây thuốc thật sự để chữa bệnh cho cha. Cha anh vốn mắc bệnh suy nhược nghiêm trọng sau khi dùng phải sâm giả, nên Hữu Kỵ đã quyết định lên núi, tự tay tìm kiếm một loại cây có tác dụng tương tự Nhân Sâm để giúp cha hồi phục.
Trong một lần kiệt sức, Hữu Kỵ gặp một cô gái xinh đẹp trong giấc mơ, người đã dẫn anh đến một khe núi nơi có loài cây dây leo kỳ diệu với hiệu quả tốt như nhân sâm. Khi tỉnh dậy, Hữu Kỵ làm theo lời chỉ dẫn và tìm thấy loại cây này. Anh đem về trồng trong vườn nhà và dùng nó để nấu nước, bồi bổ sức khỏe cho cha. Nhờ đó, cha anh nhanh chóng hồi phục. Nhận thấy loại cây này có công dụng tương tự sâm nhưng không phổ biến, Hữu Kỵ đã đặt tên là “Đảng sâm,” với chữ “Đảng” trong tiếng Hán cổ mang ý nghĩa như “đồng hành,” ám chỉ tác dụng của cây sánh ngang với nhân sâm.
Từ đó, Đảng sâm được coi như một vị thuốc quý trong dân gian với những công dụng tuyệt vời, bao gồm bổ khí huyết, tăng cường sức khỏe, hỗ trợ tiêu hóa, và phục hồi cơ thể sau ốm đau. Truyền thuyết về Đảng sâm không chỉ tôn vinh giá trị dược liệu mà còn thể hiện niềm tin của dân gian vào sức mạnh tự nhiên và hành trình kiên trì tìm kiếm thuốc cứu người của người xưa.
6 Tài liệu tham khảo
- Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Đảng sâm trang 74 – 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
- Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1 (Xuất bản năm 2021). Đảng sâm trang 90 – 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
- Dược Điển Việt Nam 5 tập 2 (Xuất bản năm 2017). Đảng sâm Việt Nam (rễ), trang 1156 – 1157, Dược điển Việt Nam 5 tập 2. Truy cập ngày 21 tháng 09 năm 2023.